Το τελευταίο κεφάλαιο από το βιβλίο μου "164 Σελίδες Οικονομίας - Μια περιήγηση στον πραγματικό κόσμο"
13.
Με τη Σκέψη στο Αύριο
ΤΟ ΝΑ ΕΚΦΡΑΖΕΙΣ ΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΟΥ για καταστάσεις που συνέβησαν στο χθες, ή συμβαίνουν στο σήμερα, είναι ασφαλώς πιο εύκολη διαδικασία από το να προσπαθείς να προβλέψεις τις εξελίξεις του αύριο.
Στην πρώτη περίπτωση, με βάση τη γνώση, τη βιωματική εμπειρία, την αντίληψη και, βέβαια, την προσωπική οπτική του καθενός, καταλήγεις σε μια καταγραφή δεδομένων και στη συνέχεια, εξαγωγή συμπερασμάτων.
Στη δεύτερη, όμως, περίπτωση, με τα προηγούμενα εφόδια, προσπαθούμε να κάνεις μια εκτίμηση – πρόβλεψη. Και αυτό, είναι σαφέστατα, περισσότερο σύνθετο.
Αναμφίβολα, μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν είναι ικανοποιημένο με αυτό που ζει σήμερα. Θα ήθελε καλύτερες συνθήκες εργασίας, μεγαλύτερες αμοιβές, περισσότερο ελεύθερο χρόνο, λιγότερο άγχος, σωματική υγεία, ψυχική ισορροπία και περισσότερο ευδιάκριτες θετικές προοπτικές.
«Δηλαδή, ένα συνδυασμό ποσοτικών και ποιοτικών βελτιώσεων που θα οδηγήσει σε ένα καλύτερο αύριο».
***
Στην οικονομική ορολογία, όταν θέλουμε να περιγράψουμε την πορεία της οικονομίας, συχνά χρησιμοποιούμε τις έννοιες της οικονομικής μεγέθυνσης και της οικονομικής ανάπτυξης.
Τις περισσότερες φορές, εν αγνοία μας, ή εσκεμμένα, αποδίδουμε στις έννοιες την ίδια σημασία. Χρησιμοποιούμε τη μία, ή την άλλη, θεωρώντας ότι περιγράφουμε την ίδια κατάσταση.
«Για να δούμε, όμως, και την πραγματικότητα».
Ο όρος οικονομική μεγέθυνση ουσιαστικά αναφέρεται σε μια διαχρονική αύξηση του ΑΕΠ, δηλαδή, όπως έχουμε αναφέρει, και του συνολικού εισοδήματος της οικονομίας. Μια τέτοια εξέλιξη μεταβάλλει προς την ίδια κατεύθυνση (με την προϋπόθεση ότι ο πληθυσμός παραμένει σταθερός) και το παράγωγο μέγεθος του ΑΕΠ, δηλαδή το κατά κεφαλήν ΑΕΠ[1].
Η ζητούμενη αύξηση του ΑΕΠ, μεταξύ άλλων, μπορεί να πραγματοποιηθεί με εύρεση νέων πόρων, με βελτίωση της παραγωγικότητας των υπαρχόντων, ή/και με χρησιμοποίηση νέας τεχνολογίας που ουσιαστικά θα οδηγήσει στα δύο προηγούμενα, συνδυαστικά ή μεμονωμένα.
Στο σημείο αυτό να θυμόμαστε ότι το ΑΕΠ, όπως και το κατά κεφαλή ΑΕΠ, είναι πολύ περισσότερο ποσοτικοί δείκτες, παρά ποιοτικοί, αλλά και ότι εάν στη χώρα υπάρχει μεγάλη ανισοκατανομή του εισοδήματος, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν είναι αντιπροσωπευτικό του μέσου εισοδήματος των πολιτών.
«Είναι γνωστό ότι οι αριθμοί δεν περιγράφουν πάντοτε την πραγματικότητα».
Για παράδειγμα, θα μεταφράζαμε θετικά μια αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ (εισοδήματος) κατά 5%, εάν αυτή βασιζόταν σε μια αύξηση του δανεισμού μας κατά 20%; Ή εάν συνοδευόταν με μεγαλύτερη μόλυνση της ατμόσφαιρας; Ή για να θυμηθούμε και το 1984 του George Orwell, στον περιορισμό των ελευθεριών;
«Φαντάζομαι, πως όχι!».
Από την άλλη, η οικονομική ανάπτυξη, είναι μια ευρύτερη έννοια που πρόσθετα, περιλαμβάνει την εμφάνιση - δημιουργία νέων δυνατοτήτων οι οποίες θα οδηγήσουν σε μια ποιοτικότερη κάλυψη των αναγκών στο αύριο.
Αυτή η ποιοτική βελτίωση θα μπορούσε να σημαίνει: μικρότερη ανισοκατανομή του πλούτου, λιγότερη φτώχεια, μεγαλύτερη αξιοκρατία, βελτίωση της δημόσιας υγείας και εκπαίδευσης, προστασία του περιβάλλοντος, και βέβαια, πολλά άλλα ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Θα μας ενδιέφερε, λοιπόν, πολύ περισσότερο η εξέλιξη του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ (Human Development Index), που ενώ λαμβάνει υπόψη του το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, συγχρόνως, περιλαμβάνει το προσδόκιμο ζωής, τον βαθμό εκπαίδευσης και την ποιότητα του βίου μας.
Για να αποκτήσουμε μια περισσότερο πρακτική εικόνα των παραπάνω, θα αναφερθούμε σε κάποια αριθμητικά δεδομένα που σχετίζονται με την εξέλιξη αυτών των μεγεθών, κατά την περίοδο 1990 – 2019.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια τράπεζα (Πηγή: https://data.worldbank.org/), το παγκόσμιο ΑΕΠ (σε σταθερές τιμές 2015) από τα 35,87 τρισ. US$ το 1990, έφτασε τα 84,67 τρισ.US$ το 2019. Σημείωσε, δηλαδή, μια αύξηση της τάξεως του 136%.
Αναφερόμενοι στο ίδιο χρονικό διάστημα, ο παγκόσμιος Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης από το περίπου 0,601 ανέβηκε στο περίπου 0,737 (Πηγή: https://hdr.undp.org/). Αυξήθηκε, δηλαδή, μόλις κατά 22,63%.
Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι η οικονομική μεγέθυνση δεν σημαίνει απαραίτητα και οικονομική ανάπτυξη.
«Πως θα μπορούσαμε, άλλωστε, να μη θυμόμαστε την περίφημη ρήση του αυλητή Καφισία: “οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ, ἀλλ᾿ ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ ”».
Ταυτόχρονα, όμως, και κατά την ίδια χρονική περίοδο, όπως αναφέρθηκε στο 11ο κεφάλαιο (Παγκόσμιο Δημόσιο Χρέος και ΑΕΠ), ο παγκόσμιος δείκτης Χρέους/ΑΕΠ (Debt/GDP) από 170% αυξήθηκε στο 227% (Πηγή: https://www.weforum.org/). Συμπληρωματικά, να αναφέρουμε ότι το παγκόσμιο χρέος από τα 220 τρισ. US$ to 2014, ξεπέρασε τα 300 τρισ. US$ to 2021 (Πηγή: https://www.ot.gr/)
***
Προσπαθώντας να ρίξουμε ματιές στο αύριο, ώστε να διαμορφώσουμε μια άποψη για την πιθανή εξέλιξή του, θα πρέπει πρώτα να απαντήσουμε στο παρακάτω ερώτημα.
«Μας ενδιαφέρει η οικονομία των αριθμών ή μια οικονομία προσανατολισμένη στην πραγματική ανθρώπινη ανάπτυξη - ευημερία;».
Προσωπικά, δεν θα ήμουν ενθουσιασμένος με το να έχω ένα σπίτι - ενδεχομένως και εξοχικό, δύο αυτοκίνητα, ένα 10μετρο σκάφος, αλλά και με ένα δάνειο πολύ μεγαλύτερο του εισοδήματός μου. Και ταυτόχρονα, βέβαια, να εργάζομαι χωρίς ωράριο – ενώ φυσικά κανείς δεν θα μου υπογράψει ότι και αύριο θα είμαι στη συγκεκριμένη δουλειά, ο ελεύθερος χρόνος μου να αγγίζει το μηδέν, τα παιδιά μου να μεγαλώνουν σε ένα έντονα προβληματικό περιβάλλον - δίχως πραγματική μόρφωση - , με χαλαζοπτώσεις τον Αύγουστο (κλιματική αλλαγή), με την ευχή να μην αρρωστήσω, με δεκάδες άστεγους στους δρόμους και με την απειλή ενός πυρηνικού ατυχήματος.
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την οπτική, με ενδιαφέρει η οικονομική ανάπτυξη και όχι η οικονομική μεγέθυνση. Και η οικονομία με τα διαθέσιμα εργαλεία της, έχει τη «δυνατότητα» μιας τέτοιας ποιοτικής ανάπτυξης.
***
Στις προϋπάρχουσες δυνατότητες της οικονομίας, έρχονται να προστεθούν κάποια από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου οικονομικού, τεχνολογικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, όπως τα παρακάτω:
«Ζούμε την παγκοσμιοποίηση εδώ και χρόνια».
«Αντλούμε άπειρες πληροφορίες [..] από το internet και τα social media».
«Η τεχνολογία αναπτύσσεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς».
«Η ρομποτική τεχνολογία εφαρμόζεται σε ολοένα και περισσότερους τομείς».
«Ανακαλύψαμε την τεχνητή νοημοσύνη».
Κάποιος, όταν «ακούει» τα προηγούμενα, σε πρώτο επίπεδο, σκέφτεται τη λέξη «εξέλιξη». Και σε αυτή τη λέξη, συνήθως, προσδίδουμε θετική έννοια. Δεν είναι, όμως πάντα έτσι, γιατί η θετική ή όχι έννοια, εξαρτάται από «το πως θα επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε» όλα τα προηγούμενα. Προς την κατεύθυνση της ευημερίας των αριθμών ή προς την κατεύθυνση της πραγματικής ανθρώπινης ευημερίας.
«Επομένως, στην πραγματικότητα αναφερόμαστε στην ύπαρξη ή όχι θέλησης και όχι δυνατοτήτων».
Η τεράστια, όμως, ανισοκατανομή του πλούτου – αποτέλεσμα του σημερινού μοντέλου - η οποία έχει φτάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα, προσωπικά, δεν μου αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για μια πραγματική βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας.
Και, ασφαλώς, αναφέρομαι στη συνολική ευημερία, και όχι σε εκείνη των οκτώ ατόμων, τα οποία σύμφωνα με την έκθεση της διεθνούς ανθρωπιστικής οργάνωσης Oxfam: «Κατέχουν περιουσία 426 δις δολαρίων, δηλαδή ακριβώς όσο και το φτωχότερο 50% του παγκόσμιου πληθυσμού». (Πηγή: https://www.dw.com/el/)
Θα «ήθελα να πιστεύω» ότι το σημερινό «μείγμα» της υπερκατανάλωσης, της υπερπαραγωγής, της υπερεκμετάλλευσης των πόρων, του υπερδανεισμού, του υπερπλουτισμού (των ολίγων), και γενικά του υπερεγώ, θα δώσει τη θέση του σε μοντέλα αποφάσεων περισσότερο συμβατά με την πραγματική ανθρώπινη ευημερία που θα εξασφαλίσει μια καλύτερη ποιότητα ζωής για το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού.
Μακάρι, όμως, το θα «ήθελα να πιστεύω», να βρισκόταν κοντά σε «αυτό που νομίζω».
[1] Το Κατά κεφαλήν ΑΕΠ υπολογίζεται αν διαιρέσουμε το ΑΕΠ με τον πληθυσμό της χώρας.
